‘De stad is wat zich tussen de gebouwen afspeelt’

Jessica Hammarlund Bergmann is stadsbouwmeester van Enschede. ‘Voor een stad is de openbare ruimte het allerbelangrijkste’. Daar ligt ook haar prioriteit in Enschede. ‘Wij gaan het hart van de stad vergroten’.

Midden in de lockdown arriveerde Jessica Hammarlund Bergmann in Enschede. De stad was leeg, winkels gesloten, nauwelijks mensen op straat. ‘Het was moeilijk om een gevoel van de stad te krijgen’, herinnert Bergmann zich. ‘Je ziet de stad als een casco’. Maar na een aantal omzwervingen in gezelschap van kenners van de stad en de omgeving, die haar ‘hun’ Enschede lieten zien, kreeg de verse stadsbouwmeester greep op de stad waar zij de komende zes jaar samenhang in gaat brengen. Zo althans is haar opdracht door de gemeente geformuleerd: zorgen voor samenhang in alle ontwikkelingen op ruimtelijk terrein die de stad door zal gaan maken.  
Na honderd dagen zette Jessica Hammarlund Bergmann, stadsbouwmeester namens Het Oversticht, haar indrukken van Enschede op papier.

Openbare ruimte
‘Het is mij op het lijf geschreven’, zegt ‘stedenbouwmeester’ Hammarlund Bergmann - dat zou een betere term zijn om haar te beschrijven. Niet in de zin van meervoud - al is Bergmann op dit moment ook voorzitter van Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Breda - maar in de zin van die andere discipline: stedenbouw-meester. ‘Want’, zegt Bergmann, ‘voor een stad is de openbare ruimte het allerbelangrijkste. Daar ontmoeten we elkaar. Groene openbare ruimte, het park, is misschien nog wel belangrijker want die is flexibel en democratisch – je kan er spelen, lezen, praten, in grote en kleine groepen.

Bergmann is stedenbouwkundige en partner bij het bureau Blau, ontwerpbureau voor stedenbouw en landschap. Zij beweegt zich graag buiten de strikt architectonische paden. De stad, zegt zij, is wat zich tussen gebouwen afspeelt. De kwaliteit die zij nastreeft is meer dan ‘mooie parken en gebakken klinkers’, naast ruimtelijke samenhang zoekt zij ook maatschappelijke samenhang.  

Het Ei van Enschede
Haar plan met de stad is in de eerste plaats het skelet van de stad versterken. Enschede kent een verleden als fabrieksstad maar met de teloorgang van de textielindustrie verdwenen in de sloopwoede van de jaren 70 en 80 de meeste fabrieken in de binnenstad. ‘Je ziet de littekens nog steeds. Er zit een breuk in het skelet. Het eivormige stratenpatroon van de Enschedese middeleeuwse binnenstad is nog intact, maar er staat geen enkel gebouw meer uit die tijd. En er zijn rare dingen, zoals een plots opduikend enorm kruispunt of grote schaalvergroting. We moeten de verbinding tussen de plekken herstellen en mensen helpen navigeren door de stad. De ideale stad heeft geen bewegwijzering nodig.’  

Naast de ondergang van de industrie heeft de opkomst van de auto de Enschedese binnenstad getekend. ‘Vanaf de Tweede Wereldoorlog lag er een grote focus op de auto, veel asfalt, smalle stoepen. Veel mensen van buiten de stad komen nog steeds met de auto. De sprong naar minder is net als in veel van de landelijkere gemeenten lastig te maken. Maar Enschede wacht een flinke transitie. De binnenstad wordt een woonmilieu. Er komen zo’n tweeduizend woningen bij. De stad zal ook moeten vergroenen. Op de recent uitgekomen hittestresskaart staan temperaturen van 50 graden in het centrum.’  

Antropoloog
‘Het stedelijk leven is tot nu binnen het Ei gebleven, maar we gaan het hart vergroten. Een paar hartkamers toevoegen. Tweeduizend woningen op een totaal van negenduizend is veel voor deze binnenstad en je moet je altijd goed afvragen wat voegen we toe aan de stad. Gridtorens die overal zouden kunnen staan? Nee, je moet proberen te duiden waar je bouwt. Daar hoor je Sjoerd Soeters in, ja. Ik ben een grote fan van stedenbouwkundige Soeters, ik werkte een tijdlang aan de vernieuwing van de Zaanse binnenstad. Los van wat je van de architectuur vindt in het centrum van Zaandam, de groene gebouwen, Soeters heeft in Zaandam de inwoners de trots op hun stad gegeven. Enschede en Zaandam zijn verwant als oude industriesteden. Wat mij voor de steden inneemt is de bescheidenheid. Dat zit in het karakter van beide plekken. Het is wel aan het veranderen en ik juich dat grotere zelfbewustzijn ook toe.

‘Een groot deel van ons werk als (steden)bouwers is communiceren. We zijn ook een beetje antropoloog. Hoe doen ze het hier? Je verdiept je in de stad, in de omgeving, in de gedichten van Willem Wilmink, de teksten van Herman Finkers. Niet direct al je ontwerptools inzetten. Nee, eerst eens luisteren en kijken. Ga eens een week in een wijk wonen, dat hoor je nooit op de opleidingen. Terwijl stad maken zo veel meer is dan woningen toevoegen.’  

Patiowoningen naar een ontwerp van Herman Haan op de campus van de Universiteit Twente. (Foto Stichting Cultureel Erfgoed Enschede)

Campus
Er is genoeg te doen in Enschede. Op het todo-lijstje van Hammarlund Bergmann staat hoog genoteerd de campus van Universiteit Twente. ‘In 2024 bestaat de campus zestig jaar. De campus is net zo bijzonder en belangrijk voor Enschede als het centrum en Roombeek, maar het terrein is in de loop der jaren verrommeld. Cultuurhistorisch zijn er interessante onderdelen, mooie voorbeelden van structuralisme, maar ruimtelijk klopt het niet meer. Als voetganger en fietser weet je niet waar je heen moet. De eigen identiteit van de campus en de landschappelijke setting verdienen meer aandacht.’  

Netwerk
Hammarlund Bergmann heeft haar collega in Delft al eens gebeld, want daar is immers ook een grote studentencampus. ‘Het zou best goed zijn als er een netwerk van stadsbouwmeesters zou komen. Niet alleen voor ons, ook voor het rijk. Bij de ministeries ontbreekt het aan lokale kennis. Om de grote transities als de energie-infrastructuur te koppelen aan de regio is een aanspreekpunt op een schaal tussen gemeenten en rijk in nodig. De kwaliteit van de stad bewaken en versterken kunnen de steden prima zelf, maar de koppeling met de grote transities waar het Rijk zich over uit moet spreken, daar zouden stadsbouwmeesters aan bij kunnen dragen.’  

Campagne
Net als veel van haar (jonge) vakgenoten haastte Hammarlund Bergmann zich na haar opleiding (in Denemarken) naar de vrije, commerciële ontwerpbureaus, want werken voor de overheid, nee, dat zou veel te saai en stoffig zijn. Daar is zij wel van terug gekomen. ‘Ik ben pas laat bij de overheid begonnen, maar ik vind het geweldig. De transities waar Nederland voor staat, moeten voor een groot deel bij gemeenten worden opgelost, in je eigen lokale leefomgeving en met het algemeen belang voor ogen. Ik kom ook veel gepassioneerde mensen tegen.

Het moet weer cool worden om bij de overheid te werken. Laat gemeenten gezamenlijk het reclamebureau inhuren dat de wervingscampagne voor Defensie heeft gemaakt. Die zijn zo goed. Ze appelleren aan het idealisme van de jonge generatie: je ontplooit je eigen talenten, zet je in voor de ander, opereert in het hart van de samenleving - ik krijg gewoon zin om zelf bij het leger te gaan als ik die reclames zie.’  

https://blau.nl/

Marijke Bovens | september | 2022
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via: https://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief